Η βία θεραπεύεται;

Συνάντηση με τον Daniel Marcelli, ψυχίατρο παιδιών και εφήβων

Η βίαιη συμπεριφορά των παιδιών τυγχάνει μιας ολοένα αυξανόμενης παροχής ιατρικής περίθαλψης. Θα πρέπει όμως και να αποτελεί αντικείμενο μιας ψυχοπαιδαγωγικής προσέγγισης, μιας και τις περισσότερες φορές είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το οικογενειακό και περιβαλλοντικό πλαίσιο.

 

Ποιες θα λέγατε ότι είναι οι αιτίες της βίαιης συμπεριφοράς στα παιδιά;

Όταν μιλάμε για βίαιη συμπεριφορά στα παιδιά, μου έρχεται πάντα στο μυαλό αυτό το απόφθεγμα του Μπέρτολτ Μπρεχτ, Γερμανού δραματουργού του 20ού αι.: « Λένε ότι ένας ποταμός που παρασύρει τα πάντα στο πέρασμά του είναι βίαιος, δε λένε όμως ποτέ τίποτα για τις όχθες που τον περιβάλλουν!» Οι όχθες συμβολίζουν, κατ’ εμέ, το σύνολο του εκπαιδευτικού και κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το παιδί.

Στο 50% των περιπτώσεων, θα έλεγα ότι ένα παιδί είναι βίαιο κατ’ αναλογία με τη βία που το ίδιο έχει υποστεί ή στην οποία έχει εκτεθεί. Διακρίνω δύο κύριες αιτίες: είτε το παιδί έχει υπάρξει το ίδιο θύμα βίας, είτε έχει γίνει μάρτυρας βίαιων πράξεων, π.χ. ο πατέρας του χτυπούσε τη μητέρα του ή και οι δύο γονείς του έδερναν τον αδελφό ή την αδελφή του. Το να γίνεσαι μάρτυρας μιας σκηνής βίας αποτελεί από μόνο του βία. Ομοίως, όταν ένα παιδί κάνει μια κουταμάρα και ο πατέρας του σηκώνει χέρι πάνω του, υπάρχει ο κίνδυνος το παιδί με τη σειρά του να σηκώσει χέρι πάνω σε κάποιον άλλο, μια δεδομένη στιγμή που θα βρεθεί αντιμέτωπο με μια δυσάρεστη για κείνο κατάσταση. Το παιδί αβίαστα θα αναπαράγει στο εξής τις πράξεις του γονιού του, που αποτελεί για κείνο κοινωνικό πρότυπο.

 

Πιστεύετε, αντίθετα, ότι ένα περιβάλλον υπερβολικά ελαστικό θα μπορούσε εξίσου να προκαλέσει βίαιη συμπεριφορά στο παιδί;..

Όντως, πιστεύω ότι και ένα παιδί που δεν του έχουν τεθεί όρια μέσα σε όλη αυτή την παντοδυναμία που νιώθει, θα μπορούσε εξίσου να γίνει βίαιο. Στο στάδιο της κινητικής έξαρσης, στην ηλικία που αρχίζει να περπατάει, το παιδί κατακλύζεται από την επιθυμία να ανακαλύψει και να κατακτήσει τον περιβάλλοντα χώρο. Θεωρεί ότι τα πάντα του ανήκουν, ότι όλα του οφείλονται, και έτσι εκδηλώνει ένα είδος βίας και ναρκισσισμού· είναι σαν να λέει: «Φύγε από δω που είμαι εγώ!» Στο μικρό παιδί αρέσει να εξερευνά, να αποσυναρμολογεί, να καταστρέφει, να σπάει. Παίρνει τα πράγματα των άλλων, βάζει τα χέρια μέσα στα μάτια τους, στα αυτιά τους, χωρίς να νοιάζεται για το τι νιώθουν οι άλλοι. Δεν πρόκειται βέβαια για καθαυτή βία, αλλά περισσότερο για εξερεύνηση.

Το ίδιο ισχύει και για το παιδί που διανύει το στοματικό στάδιο, κατά το οποίο βάζει τα πάντα στο στόμα του: τα παιχνίδια, τα χέρια, το πρόσωπο των άλλων. Πρόκειται για καθοριστική στιγμή της διαδικασίας της γνώσης που αποκτά για τον κόσμο. Αν ο ενήλικας εκφράσει με αποφασιστικότητα, ηρεμία και συνέπεια τη δυσαρέσκειά του, σαν να του λέει «όχι, δεν δαγκώνουμε τους άλλους», το παιδί των 8, 10, 12 μηνών θα κατανοήσει στο τέλος ότι απαγορεύεται να δαγκώνουμε. Αν, αντίθετα, ο ενήλικας βάλει τα γέλια με αυτή του τη συμπεριφορά, υπάρχει κίνδυνος το παιδί να μην κατανοήσει την απαγόρευση και να συνεχίσει να κάνει τα ίδια. Πάντως, όπως και να ‘χει, βάσει του κανόνα «οφθαλμόν αντί οφθαλμού», αντενδείκνυται να δαγκώνουμε ένα παιδί που δαγκώνει, γιατί, έτσι, το παιδί θα μάθει να ανταπαντά με βία σε μια βίαιη συμπεριφορά.

Ορισμένα παιδιά είναι ιδιαιτέρως οξύθυμα, μη ανεκτικά στις απογοητεύσεις και επιθετικά, σε βαθμό που να γίνονται επικίνδυνα και για τον ίδιο τους τον εαυτό αλλά και για τους άλλους. Σήμερα μιλάμε για «εναντιωματική προκλητική διαταραχή». Αυτό οφείλεται σε παιδαγωγικούς ή ψυχολογικούς παράγοντες;

Η εναντιωματική προκλητική διαταραχή κάνει την εμφάνισή της όταν, κατά τη διάρκεια της πρώτης παιδικής ηλικίας, το παιδί αρχίζει να περπατάει και να προβάλλει αντίσταση. Από τη στιγμή που είναι σε θέση να μετακινείται μόνο του, δεν πηγαίνει πλέον το αντικείμενο προς το παιδί, αλλά το παιδί προς το αντικείμενο. Τότε είναι που οι γονείς αρχίζουν να του λένε «όχι», ενώ το παιδί έρχεται αντιμέτωπο με όρια. Αν ο ενήλικας φροντίσει ώστε το αντικείμενο να ανταποκρίνεται στις δεξιότητες του παιδιού (αν το τοποθετήσει, π.χ., μέσα στο ντουλάπι), το παιδί θα βρεθεί αντιμέτωπο με όλο και λιγότερα όρια και θα συνεχίσει να έχει την αίσθηση της παντοδυναμίας. Έλα όμως που όταν μεγαλώσει, υπάρχει κίνδυνος να μην μπορεί να ανεχτεί τα όρια που θα του τεθούν. Το παιδί θα τα βιώσει σαν μια μορφή ακρωτηριασμού. Και, έτσι, θα αρχίσει να γίνεται αντιδραστικό και να έχει κρίσεις θυμού. Κατά τη γνώμη μου, αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή δεν είχε τεθεί από πριν ένα όριο ή επειδή τέθηκε με διφορούμενο τρόπο.

 

Παρατηρούνται ολοένα και περισσότερες βίαιες συμπεριφορές στα παιδιά;

Και ναι και όχι. Παρατηρούνται εκδηλώσεις βίας εδώ και πολύ καιρό στα παιδιά, παρά το ότι δεν ήταν ποτέ τόσο εκτεταμένες όσο είναι σήμερα. Πρόκειται για επιδημία; Σε δύο μόλις γενιές, μπορεί να έχει μεταβληθεί σε τέτοιο βαθμό ο εγκέφαλος των παιδιών; Δεν το νομίζω. Είμαι περισσότερο της άποψης ότι η βίαιη συμπεριφορά των παιδιών υπήρχε ανέκαθεν, αλλά σήμερα γίνεται πολύ λιγότερο ανεκτή. Η κοινωνία μας θεωρείται πιο κανονιστική και ενθαρρύνει, γι’ αυτόν το λόγο, τον αυτοέλεγχο. Έτσι, αυτό που παλαιότερα θεωρείτο φυσιολογικό, σήμερα μπορεί να θεωρηθεί βίαιο. Ας πάρουμε για παράδειγμα, σε μια σχολική αυλή, ένα παιδί που πετάει ένα πετραδάκι σε ένα άλλο. Σήμερα, θα χαρακτηρίζαμε βίαιη μια τέτοια συμπεριφορά, ενώ, κάποια χρόνια πριν, ενδεχομένως μια τέτοια πράξη να ήταν κάτι σύνηθες! Αντίστροφα, θεωρώ ότι είμαστε περισσότερο ανεκτικοί απ’ ό,τι παλαιότερα με τα παιδιά κάτω των 3 ετών.

Η παρουσία βίας στις ταινίες, στα βιντεοπαιχνίδια και σε άλλα μέσα ενημέρωσης έχει, κατά την άποψή σας, μερίδιο ευθύνης;

Φυσικά και η βία που προβάλλεται από τα μέσα ενημέρωσης εντείνει και τροφοδοτεί τη βία των παιδιών, τόσο ποσοτικά –αν λάβουμε υπόψη τις ώρες που περνάνε τα παιδιά βλέποντας ταινίες βίας– όσο και ποιοτικά, εφόσον το παιδί μένει μόνο του μπροστά από μία οθόνη, χωρίς την παρουσία ενός ενήλικα. Σε αυτή την περίπτωση, το παιδί κινδυνεύει να αναπτύξει ένα είδος κορεσμού, καθώς και μία σύγχυση μεταξύ του πραγματικού και του εικονικού κόσμου. Παράλληλα, ας έχουμε κατά νου ότι σκηνές βίας και καταστροφής υπάρχουν στη λογοτεχνία από πολύ παλιά! Το να βιώνει ο θεατής αυτές τις πράξεις μέσω της τέχνης, του σινεμά ή της λογοτεχνίας, του επιτρέπει να ικανοποιεί τις καταστροφικές παρορμήσεις του και, έτσι, να μη γίνεται ο ίδιος καταστροφικός.

 

Τι είδους θεραπεία θα προτείνατε; Φαρμακευτική αγωγή, ψυχοπαιδαγωγική στήριξη ή μία τιμωρητική τακτική;

Αν θα έπρεπε να αποδοθεί στην ιατρική αυτή τη βία, το 120% των ανθρώπων θα έπρεπε να συμβουλευτούν έναν γιατρό! Φανταστείτε το έλλειμμα που θα δημιουργούσε κάτι τέτοιο στην Κοινωνική Ασφάλιση. Πραγματικά, οι καταστροφικές – για το ίδιο και για τους άλλους – τάσεις ενός ατόμου αποτελεί σύμπτωμα μη κοινωνικής προσαρμογής. Η αντιμετώπιση θα πρέπει να είναι κατά προτεραιότητα σχεσιακή, παιδαγωγική και πιθανόν δικαστική. Φαρμακευτική αγωγή θα πρέπει να χορηγείται κατ’ εξαίρεση και σε συνδυασμό με άλλες προσεγγίσεις. Η ψυχοπαιδαγωγική στήριξη του παιδιού αποδεικνύεται η πιο εύστοχη, πολύ περισσότερο από τις αρνητικές και καταναγκαστικές τιμωρίες, οι οποίες τελικά έχουν την τάση να εντείνουν την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς. Οι ειδικοί θα πρέπει να πλαισιώνουν τους γονείς ως προς οτιδήποτε τους προβληματίζει, καθώς και ως προς την εκπαίδευση του παιδιού τους […].

_______________________________________________________

_____________________________________________

________________________________

 

Η ενσυναίσθηση: αντίδοτο κατά της βίας;

Πολλοί ερευνητές στον τομέα των νευροεπιστημών έχουν ασχοληθεί με αυτή την προβληματική της βίας στα παιδιά. Ο Allan Schore (γιατρός και ερευνητής στο τμήμα ψυχιατρικής και βιοσυμπεριφορικών επιστημών της Ιατρικής Σχολής του Λος Άντζελες) και η ομάδα του έχουν καταδείξει ότι όσο περισσότερο το παιδί μεγαλώνει σε ένα παιδαγωγικό πλαίσιο που το περιβάλλει με θαλπωρή, του παρέχει στήριξη και το οποίο διέπεται από ενσυναίσθηση, τόσο περισσότερο ωριμάζει και το μέρος του εγκεφάλου του που του επιτρέπει να έχει και το ίδιο ενσυναίσθηση και να ρυθμίζει τα συναισθήματά του. Αντίστροφα, όσο περισσότερο το περιβάλλον είναι τιμωρητικό απέναντι στο παιδί, τόσο λιγότερο ωριμάζει το μέρος του εγκεφάλου που αναφέραμε προηγουμένως. Αυτό το συμπέρασμα συμμερίζεται και η Nancy Eisenberg (ερευνήτρια και καθηγήτρια του τμήματος αναπτυξιακής ψυχολογίας του Παν/μίου της Αριζόνα), η οποία έχει αφιερώσει την καριέρα της στο ζήτημα και τα οφέλη της ενσυναίσθησης σε σχέση με τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Έχει παρατηρήσει ότι όσο περισσότερο επιθετικό και βίαιο είναι το παιδαγωγικό πλαίσιο, τόσο μεγαλύτερος κίνδυνος υπάρχει και το ίδιο το παιδί να αναπτύξει επιθετική και βίαιη συμπεριφορά.

Héloïse Junier

Ψυχολόγος και δημοσιογράφος

_______________________________________________________

_____________________________________________

________________________________

 

Πηγή: Περιοδικό Sciences Humaines (Τεύχος 291-Απρίλιος 2017)

Μετάφραση – Επιμέλεια: Κυριακή Κάσση (Εκπαιδευτικός – Μεταφράστρια)