Ο Θυμός

 

Για τον νευροψυχίατρο Boris Cyrulnik, ο βιολογικός, συναισθηματικός και πολιτιστικός χαρακτήρας του θυμού τοποθετεί αυτό το οικουμενικό συναίσθημα μεταξύ των πιο πολύπλοκων. Πηγή ευφορίας ή «τοξικότητας»; Σύμπτωμα διαστροφής ή αίσθημα δικαίου ; Με τον θυμό τίποτα δεν είναι απλό. Όλα όμως –ή σχεδόν όλα- έχουν την εξήγησή τους.

Όλοι γνωρίζουμε τι σημαίνει «θυμός». Πρόκειται για ένα συναίσθημα που αφορά όλους τους ανθρώπους;

Boris Cyrulnik – Πρόκειται για ένα φυσιολογικό συναίσθημα που αφορά όλους και όχι μόνο τους ανθρώπους. Ο Δαρβίνος ήταν από τους πρώτους που μελέτησαν την έκφραση του θυμού στα έμβια όντα. Είτε πρόκειται για σκύλο είτε για πουλί είτε για ανώτερο θηλαστικό είτε για το ανθρώπινο ον, όλοι εκδηλώνουμε αυτό το συναίσθημα, όπως ακριβώς τη χαρά ή τη λύπη. Η έκφραση των συναισθημάτων αποτελεί μέρος της αρχαϊκής διαδικασίας της επιβίωσης. Από σωματική άποψη, ο άνθρωπος δεν είναι και το πιο αποδοτικό ον : τρέχει λιγότερο γρήγορα από πολλά ζώα, δεν κολυμπά ιδιαίτερα γρήγορα, η όρασή του είναι μέτρια… Ο φόβος ανάγκασε τους ανθρώπους να το βάζουν στα πόδια ή να παλεύουν, και έτσι κατάφεραν να επιβιώσουν.

Ο θυμός κάνει την εμφάνισή του ήδη από τους πρώτους μήνες της ζωής. Πού οφείλεται αυτό;

B.C. – Όλα αρχίζουν στη μήτρα. Το βλέπουμε στο υπερηχογράφημα. Είναι θέμα βιολογίας. Όταν ένα έμβρυο νιώθει καλά, χαμογελάει. Αντίθετα, όταν η μητέρα είναι αγχωμένη, κουρασμένη ή το αμνιακό υγρό έχει μολυνθεί από το κάπνισμα, το έμβρυο μορφάζει. Κάποιοι μάλιστα υποστηρίζουν ότι κλαίει… Όπως και να ’χει, οι συσπάσεις του προσώπου του μοιάζουν με εκείνες που θα κάνει αργότερα, όταν θα κλαίει. Ήδη από τη γέννησή του, το μωρό εκδηλώνει βασικά και προαιώνια συναισθήματα: όταν είναι καλά, χαίρεται, όταν δεν είναι, θυμώνει. Φανταστείτε τη δυσφορία του, όταν περνάει από ένα περιβάλλον προστατευμένο σε ένα περιβάλλον άγνωστο, όπου η θερμοκρασία ανεβαίνει στους 20-25˚C, όπου το σώμα του αφυδατώνεται, όπου το φως και οι θόρυβοι το πλήττουν… Για ένα μωρό, για το οποίο οι αισθήσεις είναι δυαδικές, οτιδήποτε δεν του είναι ευχάριστο, του είναι επιθετικό. Τότε, λοιπόν, αντιδρά, κλαίει, «παίρνει ανάποδες»! Ερμηνείες, βεβαίως, που έχουν άμεση σχέση με το πολιτισμικό πλαίσιο, το οποίο παραμένει καθοριστικό.

Για τους φροϋδικούς, ο θυμός έχει τις ρίζες του στην πρώτη παιδική ηλικία, κατά την οποία ο καταπιεσμένος θυμός δεν μπόρεσε να εκφραστεί. Τι ρόλο παίζει η έναρξη της ζωής στη μελλοντική έκφραση αυτού του συναισθήματος;

 

 

Αν η μητέρα έχει πεθάνει ή πάσχει από βαριά κατάθλιψη, το μωρό θα υποφέρει επειδή θα το παραμελούν, δε θα του μιλάνε, δε θα ασχολούνται με τη διαπαιδαγώγησή του. Αυτή η πρώιμη συναισθηματική και αισθητηριακή στέρηση δημιουργεί παιδιά -και αργότερα ενήλικες- οξύθυμα και βίαια… Δεν έχουν θέσει σε λειτουργία τον νευρολογικό μηχανισμό που αφορά το σχετίζεσθαι, ο οποίος θα τους έδινε τη δυνατότητα να μάθουν να αναστέλλουν την ενόρμηση. Η νευρωνική προσαρμοστικότητα μας επιτρέπει να διορθώσουμε αυτή την έλλειψη προμετωπιαίας αναστολής, προτείνοντας ακριβώς ένα είδος εκπαιδευτικού καταφυγίου, ένα οικογενειακό υποκατάστατο… Αλλά δε θα πρέπει να περιμένουμε πολύ. Αυτή τη στιγμή, στη Γαλλία, παρατηρούνται αδυναμίες σε όλα τα επίπεδα της νευρολογικής, συναισθηματικής, λεκτικής και πνευματικής ανάπτυξης. Σε νευρολογικό επίπεδο, τα μωρά είναι όλο και περισσότερο μόνα. Έτσι εξηγείται σε μεγάλο βαθμό η παρορμητικότητα που παρατηρείται στα σχολεία. Έρμαια των συναισθημάτων τους, και ιδίως ενός θυμού που δεν ξέρουν να διαχειριστούν, τα πιτσιρίκια «περνάνε στην πράξη», χτυπάνε, δαγκώνουν, προσβάλλουν τους δασκάλους… Η συναισθηματική πορεία των παιδιών είναι λιγότερο διασφαλισμένη, οι στοργικές φιγούρες λιγότερο σταθερές… Οι πρόοδοι του πολιτισμού μας ωθούν προς την κατεύθυνση της αλλαγής, συχνά προς μία επανεκκίνηση που αφορά την προσωπική μας εξέλιξη. Μεγαλώνω ένα παιδί, σημαίνει το αγαπάω, του μαθαίνω τις λέξεις για να μπορεί να εκφράζει τα συναισθήματά του, του παρέχω μόρφωση… Η απαγόρευση έχει μια συναισθηματική δομική λειτουργία. Στην αρχή της δεκαετίας του ’90, είχαμε ξεκινήσει μελέτες στο Παν/μιο της Τουλόν για τα παιδιά που χτυπάνε τους γονείς τους. Σήμερα, Καναδοί, Ιάπωνες και Αμερικάνοι επιβεβαιώνουν τις παρατηρήσεις μας. Στη Γαλλία, υπολογίζεται ότι το 1% των γονιών υφίστανται κάτι τέτοιο. Πρόκειται για ένα πολύ υψηλό ποσοστό!

Από όλα τα συναισθήματα, ο θυμός είναι το πιο δύσκολα διαχειρίσιμο. Πώς μπορούμε να μετριάσουμε τα ξεσπάσματά του;

 

Είμαι θυμωμένος …

Αν καταπιέσω τον θυμό μου, κάνω κακό στον εαυτό μου προκειμένου να μην πληγώσω τον άλλο. Αν δεν τον καταπιέσω, κάνω κακό στον άλλο προκειμένου να προστατευτώ. Η μόνη καλή μέθοδος έκφρασης των συναισθημάτων είναι να μάθω να αντιμετωπίζω τον θυμό μου σαν ένα είδος τελετουργικού: μέσω του εγκεφάλου μου αν έχω μεγαλώσει σωστά, με τη βοήθεια λέξεων αν μου έχουν μάθει να κάνω χρήση φραστικής διατύπωσης, αλλά και μέσω των πολιτιστικών τελετουργικών. Πολλά δυστυχισμένα παιδιά βασανίζουν ζώα, μέχρι που κάποια στιγμή ανακαλύπτουν ότι και τα θύματά τους υποφέρουν. Προκαλείται έτσι η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης, μέσω μιας αναπαράστασης χειρονομιών και λέξεων. Από τη στιγμή που η κουλτούρα προκαλεί την αναπαράσταση του άλλου, δεν μπορώ να επιτρέπω πια στον εαυτό μου τα πάντα, δεν μπορώ να επιδεικνύω τη διαστροφή μου… Από την ηλικία των 4 ετών, κάθε παιδί έχει την ικανότητα να εφιστά την προσοχή του και να λαμβάνει υπόψη του τον κόσμο του άλλου. Και τότε είναι η στιγμή που μπαίνει στην έννοια του ενδεχόμενου αμαρτήματος!

Υπό ποιες συνθήκες ο θυμός – τέκνο της φιλαργυρίας και της ζηλοφθονίας – μπορεί να θεωρηθεί ακόμα και ανήθικος;

Αν θυμώσω επειδή δέχομαι επίθεση, βρίσκομαι σε νόμιμη άμυνα. Αντίθετα, αν είμαι θυμωμένος και ο θυμός μου κάνει κάποιον δυστυχισμένο, ευάλωτο, και φτάνει μάλιστα στο σημείο να τον καταστρέψει, τότε πρόκειται για κάτι ηθικά μεμπτό! Εφόσον δεν είμαι διαστροφικός, οφείλω στον εαυτό μου να μην εκφράζω τον θυμό μου, μόνο και μόνο από σεβασμό στον άλλο. Το να συμβιώνω με κάποιον προϋποθέτει το να μετριάζω τα συναισθήματά μου, τις ενορμήσεις μου. Και πολύ περισσότερο επειδή τα συναισθήματα είναι… μεταδοτικά. […] Ο θυμός είναι μεταδοτικός μόνο όταν συγκατοικούμε στο ίδιο σύμπαν με τον άλλο. Αν αυτό που αντιπροσωπεύει ο θυμός για μένα διαφέρει από αυτό που αντιπροσωπεύει για τον άλλο, τότε δε με αγγίζει. Η ενσυναίσθηση παύει να υπάρχει σ’ αυτή την περίπτωση.

 

Το να αγανακτούμε απέναντι στο κακό, τον πόνο, την αδικία μοιάζει να είναι μια υγιής αντίδραση. Υπάρχουν θεμιτοί θυμοί;

Στον Ναό, υπήρξε κάποιος που έδιωξε τους εμπόρους… Αυτός ήταν ένας δίκαιος θυμός! Θεώρησε ότι η παρουσία τους μίαινε αυτό το μέρος, και ότι για να πιστέψουν στον Πατέρα Του, θα έπρεπε ο Ναός να ξαναγίνει ένας τόπος προσευχής… Πρόκειται για αμυντικό μηχανισμό. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που κάποιος επιτίθεται στη χώρα μου ή στους δικούς μου ανθρώπους: ο θυμός μου τότε είναι δίκαιος. Θα ήταν, άλλωστε, ντροπή να μη νιώθω έτσι. Μπορούμε να πούμε ότι οι άνθρωποι που έζησαν τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, με τις απίστευτες σφαγές τους, θύμωσαν δίκαια; Αμύνθηκαν, ναι, αλλά δεν είμαι σίγουρος ότι θύμωσαν! Μετά την Απελευθέρωση, εκείνοι που θύμωναν ήταν όσοι δεν είχαν υποφέρει στη διάρκεια του πολέμου. Με το να προσποιούνται τους θυμωμένους προσπαθούσαν να πείσουν ότι υπήρξαν αγανακτισμένοι.

Μέσα σε πενήντα χρόνια, περάσαμε από μια σχετική αναγωγή της βίας και του θυμού σε κάτι ηρωικό στην καταδίκη τους… Πώς εξηγείτε εσείς μια τέτοια εξέλιξη;

Ο Ζωρζ Ντυμπί¹ έλεγε ότι μέχρι τη δεκαετία του ’60, το 3%-5% του πληθυσμού –των αριστοκρατών και των μεγαλοαστών- αναπτυσσόταν, τη στιγμή που τα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα έδιναν αγώνα για την επιβίωσή τους. Όταν ήμουν παιδί, δινόταν μεγάλη αξία στη βίαιη συμπεριφορά των αγοριών. Η ίδια η καθημερινότητα ήταν βίαιη. Έχω κουράρει ενήλικες που δούλευαν στην επαρχία. Αγοράκια 12 ετών κατέβαιναν στα ορυχεία! Ούτε συζήτηση να βάλουν τα κλάματα… Έπρεπε να φανούν δυνατά. Όπως έλεγαν στον πεθερό μου: «Ένας αληθινός άντρας δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στη ζωή χωρίς να έχει βιώσει δύο πολέμους και να έχει εμπλακεί σε πολλούς καβγάδες». Εκείνη την εποχή, ένας άντρας που δε θύμωνε δεν ήταν άντρας. Ακόμα και σήμερα, στις εμπόλεμες περιοχές, θαυμάζουν τους βίαιους άντρες. Τους παρασημοφορούν. Στις περιοχές όπου επικρατεί ειρήνη, βραβεύουν κυρίως καλλιτέχνες και αθλητές… Πρόκειται για ένα αναμφισβήτητο δείγμα προόδου του ανθρώπου και των σχέσεών του, όχι όμως χωρίς παρενέργειες…

Μας δίνετε ένα παράδειγμα;

 

Η εξέλιξη της κοινωνίας και των σχέσεων ανδρών-γυναικών. Απέναντι στις γυναίκες, που ελέγχουν πια την τεκνοποίηση, διαχειρίζονται όλο και περισσότερο τα θέματα της οικογένειας, αποκτούν όλο και περισσότερες ευθύνες, ένας μεγάλος αριθμός ανδρών παραιτείται. Δεν είναι πλέον θυμωμένοι, απλά ‘καταθέτουν τα όπλα’, παίρνοντας το ρίσκο ακόμα και να μείνουν μόνοι. Από άποψη σχεσιακή και πολιτιστική, κάτι τέτοιο είναι θλιβερό […].

Ποια σημαντική ανακάλυψη μας έχει δώσει η νευροαπεικόνιση σχετικά με το τι συμβαίνει μέσα στον εγκέφαλο όταν βγαίνουμε εκτός εαυτού;

Η ρινοεγκεφαλική αμυγδαλή παίρνει φωτιά, καταναλώνει μεγάλη ποσότητα ενέργειας… Αυτό μας βοηθά να το δούμε τέλεια ένας υπολογιστής. Κατακλυζόμαστε βιολογικά από ουσίες, όπως οι αμφεταμίνες, κοκκινίζουμε, χλομιάζουμε, ο καρδιακός παλμός επιταχύνεται, το στόμα αφυδατώνεται, αρχίζουμε να τρέμουμε… Οι σωματικές μας αλλαγές είναι τέτοιες που μπορεί να γίνουν ακόμα και επικίνδυνες. Ορισμένα ξεσπάσματα θυμού μπορούν να καταλήξουν σε αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, εμφράγματα, υπέρταση. Στα ζώα υπάρχουν αντίστοιχα ξεσπάσματα που μπορεί να προκαλέσουν γαστρικές αιμορραγίες ή θανατηφόρα νεφρική ανεπάρκεια.

Και μην ξεχνάτε να αναπνέετε…

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει, αντίθετα, μία τονωτική, ευεκτική επίδραση του θυμού;

Εκτός από την ικανοποίηση που αντλούμε ότι εκτονωνόμαστε, ότι επιβαλλόμαστε στον άλλον ή τον κάνουμε να σωπάσει, υπάρχει όντως, από βιολογικής άποψης, μια ευεκτική επίδραση… Κάποτε, ένας άντρας που είχε διαπράξει ένοπλες ληστείες μου είχε πει ότι πριν την επίθεση φοβόταν πολύ. Έπειτα, δεν μπορούσε να περάσει στην πράξη παρά μόνο αν ήταν σε κατάσταση ακραίου θυμού, και ότι στη συνέχεια αισθανόταν μια ευφορία που τον εμπόδιζε, επί μία εβδομάδα μετά τη ληστεία, να κοιμηθεί. Υπάρχει πράγματι μια βιοχημική επίδραση του θυμού, με ευεκτικές συνέπειες.

Είναι μνημειώδεις οι κρίσεις θυμού του Αττίλα. Γιατί το μένος συχνά είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των ισχυρών;

Μπορούμε να πάρουμε την εξουσία αν δεν είμαστε παρορμητικοί; Λένε ότι, στην πολιτική, η υπερβολική σκέψη πάνω σε κάποιο ζήτημα, η έλλειψη άμεσης αντίδρασης, μπορούν να οδηγήσουν στην καταστροφή. Σε αυτόν τον χώρο, η παρορμητικότητα είναι επιλογή. Ο Φρόυντ, που πάθαινε φοβερές κρίσεις θυμού–κυρίως εξαιτίας του Γιουνγκ- ήταν πρωτοπόρος. Μπορεί κάποιος να είναι ιδρυτής Σχολής χωρίς να νιώθει θυμό; Προφανώς, ο θυμός μπορεί να μας βοηθήσει να επιβληθούμε σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον: μας δίνει τη δυνατότητα να αποκτήσουμε έναν περίγυρο που απαρτίζεται από πειθήνιους και αφοσιωμένους ακολούθους. Ακόμα και σήμερα, στις συνοικίες όπου παρατηρείται ένας «αποπολιτισμός», βλέπουμε να αναδύονται πρωτόγονες διαδικασίες κοινωνικοποίησης: τα βίαια αγόρια γίνονται αρχηγοί συμμοριών, με τους υπαρχηγούς τους να σκορπάνε τον τρόμο και, έτσι, γεμάτοι θαυμασμό να προκαλούν στα «αφεντικά» τους απέραντη ικανοποίηση.

Και τι να σκεφτούμε για όσους δε θυμώνουν ποτέ;

 

Υπάρχουν και αυτοί. Είναι όσοι εξαιτίας ενός συνδρόμου² έχουν αδιαφοροποίητα απαθή διάθεση. Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτή η αδιαφορία έχει προκληθεί από έλλειψη στοργής. Οι πάσχοντες καταφέρνουν, μέσω της απάθειας που δείχνουν, να μην υποφέρουν. Η ζωή γι’ αυτούς δεν έχει νόημα, ενδιαφέρον, και έτσι αφήνονται να οδηγηθούν στον θάνατο. Οι αλεξιθυμικοί, από την άλλη, δεν καταφέρνουν να βάλουν σε λέξεις τα συναισθήματά τους. Έχουν συναισθήματα με τα οποία τους είναι αδύνατο να συντονιστούν. Οι ασθενείς που πάσχουν από τη νόσο του Πάρκινσον σε πρώτο στάδιο παρουσιάζουν αυτού του είδους τα συμπτώματα: η πτώση των επιπέδων ντοπαμίνης τους καθιστά αδιάφορους. Τίποτα δεν τους αφορά. Ο θυμός, όπως και η χαρά, είναι συναίσθημα που τα μοιράζεται κανείς με τον άλλο.

Δέχεστε συχνά θυμωμένους ασθενείς στο ιατρείο σας;

 

Ναι, αυτό συμβαίνει συχνά. Οι ίδιες οι συνέπειες του θυμού τους τους οδηγούν στην αναζήτηση βοήθειας. Και συγκεκριμένα αναφέρομαι στους οριακούς, που υπήρξαν παιδιά των οποίων η αναπτυξιακή πορεία ήταν επίπονη… Είναι συνέχεια θυμωμένοι και υποφέρουν εξαιτίας του ότι δεν μπορούν να διαχειριστούν αυτόν τον θυμό. Απομονώνονται, διαλύουν σχέσεις, πράγμα που δεν τους βοηθάει σε τίποτα. Αυτοί οι νέοι άνθρωποι συνήθως ζητάνε «ένα φάρμακο για τον θυμό», αλλά δεν έγκειται εκεί το πρόβλημα. Αυτό που προέχει είναι να τους παρασχεθεί ένα πλαίσιο ασφάλειας, έτσι ώστε να μην έχουν πια ανάγκη τον θυμό.

Εσάς, που είσαστε εκείνος που επινόησε την έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας και προσαρμοστικότητας, τι σας θυμώνει ακόμα;

Η γυναίκα μου δεν το βρίσκει φυσιολογικό, αλλά δε θυμώνω σχεδόν ποτέ. Ακόμα και σε δυσάρεστες καταστάσεις, συνεχίζω να μιλάω με ευγένεια σε εκείνους που μου επιτίθενται. Υπάρχει, παρ’ όλα αυτά, μία περίπτωση που δεν μπορώ να ελέγξω τον εαυτό μου: η περιφρόνηση. Αυτό έχει σίγουρα τις ρίζες του στην παιδική μου ηλικία. Οι σχέσεις που εμπεριέχουν περιφρόνηση «ξυπνούν» βαθιά μέσα μου κάτι πληγωμένο που με κάνει να μην αντιδρώ καλά. Αυτό είναι κάτι που μου προκαλεί αποστροφή. Πρέπει οπωσδήποτε να μιλήσω γι’ αυτό στον ψυχαναλυτή μου!

__________________________________
¹ Georges Duby (1919-1996): Γάλλος ιστορικός [Σ.τ.Μ.]
² Athymοrmiques στο κείμενο: {Syndrome athymormique} Σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από απαθή συμπεριφορά, αυθόρμητη, καθολική, αλλά αναστρέψιμη […]. Πρόκειται για μια απώλεια της ψυχικής αυτοενεργοποίησης, η οποία μπορεί να συνδέεται με μία διανοητική αίσθηση κενού, και μάλιστα μπορεί να συνοδεύεται από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. (Πηγή: www.vulgaris-medical.com) [Σ.τ.Μ.]
_____________________________________________________________________
Πηγή: www.lefigaro.fr
Μετάφραση – Επιμέλεια: Κυριακή Κάσση (Εκπαιδευτικός – Μεταφράστρια)